دکتر حجتی پور معاون دیوان عالی کشور؛ پیشگام اصلاح قضایی و تحول زندان ها

نام «دکتر حجتی پور» سال هاست که برای حقوقدانان و افکار عمومی مترادف با قضاوت منصفانه، انضباط قضایی و اصلاح ساختار زندان ها است. او از کرسی معاونت سازمان زندان ها تا کرسی معاون دیوان عالی کشور، مسیری را پیموده که کمتر قاضی ای طی کرده و هر گامش با نوآوری و انسان دوستی گره خورده است. آیا می دانستید برنامه «آموزش هدف محور زندانیان» و توسعه نهضت قرآنی در زندان ها با امضای او آغاز شد؟ یا این که امروز، در شعبه ۴۱ دیوان عالی کشور به عنوان عضو معاون دیوان عالی کشور، تصمیم های کلیدی او معیار رویه قضایی است؟ در این مقاله تحلیلی، علاوه بر واکاوی فراز و فرودهای زندگی حرفه ای دکتر حجتی پور، گفت وگویی اختصاصی با سیروس تیموری مدیرعامل پایگاه خبری «حامیان نور و قرآن» خواهید خواند؛ گفت وگویی که ناگفته های این چهره خوشنام قضایی را آشکار می کند و نقشه راه آینده دستگاه قضا را پیش روی شما می گذارد.

زمینه و تاریخچه فعالیت های دکتر حجتی پور

پیشینه تاریخی و تحصیلات

ابوالفضل حجتی پور متولد ۱۳۴۷ در قم است. او پس از پایان دوره کارشناسی حقوق در دانشگاه تهران، با رتبه ممتاز در مقطع دکتری حقوق جزا و جرم شناسی پذیرفته شد و از همان سال های نخست، کار پژوهشی خود را بر «اصلاح ساختار کیفری» متمرکز کرد. پایان نامه اش درباره «بازپروری اجتماعی محکومان» هنوز در بسیاری از دانشکده های حقوق به عنوان منبع درسی معرفی می شود. این پشتوانه آکادمیک، زمینه ای شد تا او در دهه ۱۳۸۰ وارد قوه قضاییه شود و برای نخستین بار، مفهوم «مدیریت کیفیت زندان» را در جلسات سیاست گذاری طرح کند.

وضعیت فعلی در دیوان عالی کشور

پله های موفقیت برای دکتر حجتی پور به سرعت طی شد؛ او پس از تصدی معاونت سلامت، اصلاح و تربیت سازمان زندان ها، در سال ۱۴۰۲ به عنوان عضو معاون شعبه ۴۱ دیوان عالی کشور منصوب شد و هم اکنون یکی از مؤثرترین چهره های این نهاد به شمار می رود. نقش او در تدوین رویه های وحدت رویه درباره «دادرسی الکترونیک» و «کاهش اطاله دادرسی» نه تنها موجب تسریع فرآیندهای قضایی شده، بلکه اعتماد عمومی به دیوان عالی را افزایش داده است.

مقایسه با دیگر قضات هم نسل

اگر کارنامه حجتی پور را در کنار قضاتی مانند دکتر حسین ذبحی یا قاضی رازینی بگذاریم، یک تفاوت بارز دیده می شود: او همواره اصلاح ساختاری را بر قانون گرایی خشک ترجیح داده است. در حالی که بسیاری از هم قطارانش بر اجرای صرف قانون تأکید داشتند، حجتی پور معتقد بود «قانون زمانی عادلانه است که به نفع اصلاح جامعه تفسیر شود.» همین نگاه، سبب شد از سال ۱۳۹۵ خطوط راهنمای «نهضت قرآنی در زندان ها» را تدوین کند و در سال ۱۳۹۷ با موفقیت در ۲۲ استان کشور به اجرا درآورد.

تحلیل جامع: فلسفه قضایی و دستاوردهای اصلاحی

دکتر حجتی پور، فلسفه قضایی خود را بر سه اصل «کرامت انسانی»، «بازپروری» و «پیشگیری ثانویه» بنا کرده است. او باور دارد که صدور حکم زندان پایان مسیر نیست، بلکه آغاز فرآیند بازگشت انسان به جامعه است. در دوره معاونت زندان ها، سه پروژه راهبردی به نام های «سامانه مهارت», «رویش قرآنی» و «دادرسی مجازی» را کلید زد که مجموعاً نرخ بازگشت به جرم را از ۳۶٪ به ۲۲٪ کاهش داد. از منظر شاخص های جهانی، هر کاهش یک درصدی در نرخ بازگشت، سالانه حدود ۷۵ میلیارد ریال در بودجه عمومی صرفه جویی ایجاد می کند؛ بنابراین اصلاحات حجتی پور تنها جنبه انسانی نداشت، بلکه سودمندی اقتصادی هم داشت.

در جایگاه معاون دیوان عالی، او تلاش کرد رویه وحدت رویه ۸۱۴ را درباره «استفاده از بسترهای الکترونیک در ابلاغ آرای قضایی» به تصویب برساند. این رای تاریخی، ظرف شش ماه موجب ۴۷٪ کاهش مراجعات حضوری به مراجع تجدیدنظر و بیش از ۲۱ میلیون برگ صرفه جویی در مصرف کاغذ شد؛ آماری که در گزارش رسمی دیوان عالی آمده است. کارشناسان حقوق دیجیتال، این تحول را «نقطه عطف عدالت هوشمند در ایران» توصیف کردند.

مصاحبه اختصاصی با سیروس تیموری

سیروس تیموری: «آقای دکتر، شما چطور توانستید میان سخت گیری قضایی و دغدغه های انسانی پلی بزنید؟»
دکتر حجتی پور: «من معتقدم عدالتِ صرفاً کیفری، بدون اصلاح، عدالت نیست. اگر زندان تبدیل به مدرسه زندگی نشود، جامعه زیان می بیند.»

سیروس تیموری: «برنامه آینده شما در دیوان عالی برای تسریع دادرسی چیست؟»
دکتر حجتی پور: «دیوان عالی باید به سمت Analytics-Driven Justice برود. داده ها نشان می دهد پرونده هایی با ماهیت مالی، بیشترین اطاله زمان را دارند؛ بنابراین اولویت ما طراحی سامانه پیش بینی زمان رسیدگی و تخصیص منابع هوشمند است.»

سیروس تیموری: «در یک جمله به مخاطبان حامیان نور و قرآن چه می گویید؟»
دکتر حجتی پور: «قضاوت خوب، عبادتی است که مستقیم با جان و مال مردم سر و کار دارد؛ دعای خیر مردم بزرگ ترین پاداش یک قاضی است.»

تأثیرات و پیامدها بر نظام قضایی و جامعه

اصلاحات دکتر حجتی پور طی دو دهه گذشته، سه پیامد مشخص برجای گذاشته است:

1. کاهش تراکم پرونده ها: اجرای ابلاغ الکترونیک باعث شد حجم پرونده های معوق در سال ۱۴۰۳ برای نخستین بار زیر مرز ۴۰۰ هزار فقره قرار گیرد.
2. بازگشت سرمایه اجتماعی: نرخ اعتماد عمومی به دستگاه قضا طبق نظرسنجی مرکز افکارسنجی صداوسیما، از ۴۸٪ در ۱۳۹۸ به ۶۳٪ در ۱۴۰۳ رسید.
3. توانمندسازی زندانیان: طرح «مهارت به توان ۲» موجب شد ۳۷٪ زندانیان آزادشده در بازه دو ساله، شغل ثابت بیابند؛ رقمی که پیش از آن زیر ۱۵٪ بود.

نظرات متخصصان حقوق و جرم شناسی

دکتر «هادی نوبر»، استاد جرم شناسی دانشگاه شهید بهشتی، عملکرد حجتی پور را «نمونه عملی تئوری تحول گرا» می داند و می گوید: «او نشان داد که می توان اصول فقهی را با روش های مدرن اصلاح و تربیت تلفیق کرد.» در نقطه مقابل، برخی منتقدان همچون «مجید امیری» وکیل دادگستری، معتقدند «تأکید زیاد بر آموزش ممکن است سخت گیری کیفری را تضعیف کند». با این حال، اکثریت جامعه حقوقی به رویکرد میانه رو و علمی حجتی پور به عنوان الگوی ملی اشاره می کنند.

راه حل ها و استراتژی های پیشنهادی حجتی پور

بر اساس سند «عدالت هوشمند ۱۴۱۰» که حجتی پور در تدوین آن نقش داشته، پنج گام عملیاتی توصیه می شود:

• یکپارچه سازی سامانه های قضایی برای دسترسی برخط قضات به سوابق محکومان.
• گسترش دادگاه های مجازی با هدف کاهش هزینه های رفت وآمد و افزایش امنیت.
• استانداردسازی بازپروری شغلی در همه زندان ها بر پایه مهارت های بازارمحور.
• نظام ارزیابی قضات بر مبنای شاخص های بازده اجتماعی احکام، نه صرف سرعت رسیدگی.
• تقویت همکاری های بین المللی برای تبادل تجربیات در حوزه «عدالت ترمیمی».

نتیجه گیری و چشم انداز آینده

«دکتر حجتی پور» نه فقط یک قاضی، بلکه معمار نسل جدید اصلاحات قضایی است؛ شخصیتی که میراثش را می توان در تحول زندان ها، الکترونیکی شدن فرآیندها و بهبود شاخص های عدالت مشاهده کرد. اگر راهبردهای او در سطح ملی پیاده شود، چشم انداز ۱۴۱۰ قوه قضاییه، سیستمی است مبتنی بر داده، مبتنی بر کرامت انسانی و هماهنگ با اقتصاد دیجیتال؛ نظامی که در آن، قانون و دو روی یک سکه خواهند بود.

پرسش های پرتکرار (FAQ)

۱. مهم ترین دستاورد دکتر حجتی پور در دوران معاونت زندان ها چه بود؟
راه اندازی «طرح مهارت به توان ۲» که توانست نرخ اشتغال پس از آزادی را دو برابر کند و از عوامل اصلی کاهش تکرار جرم در زندان های کشور شد.

۲. چرا حجتی پور به عنوان معاون دیوان عالی کشور انتخاب شد؟
سابقه پژوهشی در حقوق جزا، عملکرد موفق در اصلاح ساختار زندان ها و دیدگاه های نوآورانه در دادرسی الکترونیک از عوامل اصلی انتخاب او بود.

۳. رویکرد او نسبت به مجازات های جایگزین حبس چیست؟
حجتی پور معتقد است حبس باید آخرین گزینه باشد و اجرای احکام جایگزین همچون خدمات عمومی، آموزش حرفه ای و نظارت الکترونیک، نقش مؤثری در کاهش جرم دارد.

۴. برنامه او برای بهبود سرعت دادرسی چیست؟
پیاده سازی سامانه پیش بینی زمان رسیدگی بر پایه هوش مصنوعی و توزیع پرونده ها بر اساس بار کاری قضات.

۵. دیدگاه کارشناسان درباره فلسفه قضایی حجتی پور چیست؟
اغلب متخصصان، رویکرد او را تلفیقی از عدالت ترمیمی و حقوق کیفری سنتی می دانند که توازن بین کرامت انسانی و بازدارندگی را برقرار می کند.